‘Behalve enkele resten van het Noordkasteel, de stukjes lunet bij de Eric Sasse[n]laan en de Grotesteenweg en de consoles met leeuwtjes aan het begin van deze baan, zijn alle resten van de Brialmontomwalling verdwenen’. Dit staat te lezen in de brochure die de Stad Antwerpen uitgaf naar aanleiding van de drieëntwintigste Open Monumentendag in 2011 met als thema ‘conflict’.  Eenzelfde beperkte opsomming vinden we in het aan de ring gewijde deel van de populaire reeks ‘Waar is de tijd Antwerpen in de 20e eeuw’ uit 1999.  Deze oplijsting is zeker niet volledig.
 

---

De AVBG tast grenzen af (2): De grenspaaltjes van de Brialmontomwalling

 

Auteur: Jerry Driesen
Publicatie: 17/12/2012

 

‘Behalve enkele resten van het Noordkasteel, de stukjes lunet bij de Eric Sasse[n]laan en de Grotesteenweg en de consoles met leeuwtjes aan het begin van deze baan, zijn alle resten van de Brialmontomwalling verdwenen’. Dit staat te lezen in de brochure die de Stad Antwerpen uitgaf naar aanleiding van de drieëntwintigste Open Monumentendag in 2011 met als thema ‘conflict’. [1] Eenzelfde beperkte opsomming vinden we in het aan de ring gewijde deel van de populaire reeks ‘Waar is de tijd Antwerpen in de 20e eeuw’ uit 1999. [2] Deze oplijsting is zeker niet volledig.

In de onmiddellijke omgeving van de tussen 1860-1864 gebouwde en vanaf 1964 opnieuw gesloopte vestingwerken blijken er nog materiële relicten van de omwalling te bestaan. Het gaat om enkele van de blauwe hardstenen grenspaaltjes die intra-muros de punten markeerden waar de civiele stad ophield en de militaire servituten of krijgsdienstbaarheden begonnen. De grenspaaltjes werden juist voor de rooilijn van de bebouwing geplaatst en dit op elk punt waar de rooilijn in functie van de Brialmontomwalling een knik maakte. Ook extra-muros hebben dergelijke grenspaaltjes bestaan. Daar markeerden ze de punten van waar de 585 m brede zone non-aedificandi voor burgerlijke stenen gebouwen begon; het bouwvrije schootsveld. Een halve eeuw geleden bestonden er ongetwijfeld nog tientallen van deze grenspaaltjes. Momenteel staat de teller op acht. Allemaal intra-muros.

Van deze relicten zijn er twee nog helemaal intact. De andere zes zijn slechts restanten die echter ook het bewaren waard zijn. Aan de noordelijke en zuidelijke zijde van de vroegere vesting zijn alle sporen van deze grenspaaltjes uitgewist. Alle bewaarde relicten bevinden zich aan de oostelijke zijde. De twee intact bewaarde exemplaren zijn thans de meest zuidelijke. Ze zijn nog 46 cm hoog vanaf het huidige maaiveld gemeten en hun ribben zijn zowel bovenaan als aan de zijkanten onder een hoek van 45° zijn afgeschuind met vlakken van 4 cm breedte. Hun bovenvlak heeft een oppervlakte van 25 cm x 25 cm en onderaan hebben ze een kwartholle overgang naar een basis van 30 cm x 30 cm. Op de voorzijde, dat is de zijde gericht naar de vesting gericht, vertonen ze een inscriptie die bestaat uit een letter en een volgnummer. Deze inscripties hebben een hoogte van 8,5 cm. De twee palen staan op korte afstand van elkaar aan de Desguinlei en hun inscripties tonen aan de ze elkaar opvolgden. Het zijn de grenspaaltjes G 169 en G 170. Paal G 169 staat ter hoogte van de Desguinlei nummer 20, paal G 170 ter hoogte van de Desguinlei nummer 16 (naast de caféaanbouw). Door ophoging van het maaiveld zit deze laatste iets meer verzonken in het huidige loopvlak van het voetpad.
 

 
Afbeelding 1: Grenspaaltje G 169 ter hoogte van de Desguinlei nummer 20. (Foto: Jerry Driesen 2012)

Afbeelding 2: Grenspaal G 170 aan de Desguinlei nummer 16. (Foto: Jerry Driesen 2012)
 

Door hun opeenvolging en hun gaafheid vormen deze twee grenspaaltjes een unicum dat bijzondere bescherming verdient.

Op de onderstaande kaart uit 1909 zijn de beide grenspaaltjes aangeduid als Bne 170 en Bne 169. [3]  Ze bevonden zich dus vlak tegenover de verdwenen Wilrijkse poort en de zuidelijke vleugel van de naastgelegen kazerne.

 
Afbeelding 3: Detail uit plan nr. 917-9 van de Enceinte fortifiée d’ Anvers Fronts 9-10, 10-11 et 11-12, door ingenieurs van Bruggen en wegen in februari 1909 opgemaakt ten behoeve van de Commission d’ études de l’ aménagement de l’ agglomération Anversoise. De bornes (Bne) of grenspalen 169 en 170 zijn rechts onderaan te zien, tegenover de Wilrijkse poort. (Collectie F. Janssens)

De overige zes bewaarde grenspaaltjes zijn, zo als al aangehaald, slechts restanten. Nadat de demilitarisatie van de Brialmontvesting op 10 maart 1906 verloren de grenspaaltjes hun functie. Ongetwijfeld zullen verschillende eigenaars het nutteloze paaltje voor hun gevel hebben laten verdwijnen. De Brialmontvesting en al wat er met samenhing was per slot van rekening nooit geliefd bij de toenmalige Antwerpenaars. Het gros van de paaltjes verdween waarschijnlijk tijdens de vele infrastructuurwerken rondom de vesting, met als voornaamste ingreep de aanleg van de Antwerpse Ring in de jaren zestig van de twintigste eeuw.

Bij één van de zes ‘onthoofde’ grenspaaltjes dateert de beschadiging blijkbaar wel al van voor de declassering van de vesting in 1906. Op het vlakgekapte bovenvlak is namelijk de verloren gegane inscriptie 193 G opnieuw aangebracht. Niet enkel de inscriptie is er verzorgd uitgevoerd. Ook een frijn- en randslag zijn op het nieuwe bovenvlak aangebracht. Deze thans met het loopvlak van het voetpad gelijk liggende ‘grenspaal’ bevindt zich aan de Uitbreidingstraat nummer 546. Grenspaal G 193 bevond zich vroeger iets ten noorden van de Borsbeekse poort.

 
Afbeelding 4: Het restant van grenspaaltje G 193 met een naar alle waarschijnlijkheid voor 1906 terug aangebrachte inscriptie. (Foto: Jerry Driesen 2012)

Een tweede gelijk met het loopvlak van het voetpad liggend restant van een grenspaaltje, bevindt zich op de zuidelijke hoek van de Uitbreidingstraat met de Gulden Vliesstraat. Maar daar is schijnbaar nooit een nieuwe inscriptie aangebracht.

 
Afbeelding 5: Detail uit plan nr. 917-8 van de Enceinte fortifiée d’ Anvers Fronts 5-6, 6-7, 7-8 et 8-9, door ingenieurs van Bruggen en wegen in maart 1909 opgemaakt ten behoeve van de Commission d’ études de l’ aménagement de l’ agglomération Anversoise. Grenspaal 193 is links onderaan op de afbeelding te zien, iets ten noorden van de Borsbeekse poort. Bovenaan op de afbeelding zijn aan de veldzijde van de vestinggracht ook de extra-muros grenspalen 105 t/m 108 aangegeven. Vanaf die punten begon de 585 meter brede zone non-aedificandi voor burgerlijke stenen gebouwen. (Collectie F. Janssens)

Van de overige vier grenspaaltjes zijn slechts enkele centimeters boven het maaiveld bewaard gebleven. De paaltjes bevinden zich aan de Desguinlei ter hoogte van de nummers 74 en 86-88, en aan de Uitbreidingstraat ter hoogte van de nummers 296 en 534. Van de laatste twee is het voortbestaan acuut bedreigd. De achterliggende bebouwing is er recent gesloopt en het relict is momenteel half achter de schutting gelegen. Zonder expliciete vermelding bij een bouwtoelating, is deze steen bij een toekomstig nieuwbouwproject haast zeker een vogel voor de kat.
Net als voor de Antwerpse/Borgerhoutse grensstenen durven we ook voor deze grensstenen de hoop uitdrukken dat een inventarisatie en historische kadering de bevoegde diensten zullen aansporen de bescherming van dit kleine onroerend erfgoed ter harte te nemen. Deze onopvallende stenen bepaalden via hun functie per slot van rekening in grote mate de stedebouwkundige en ruimtelijke evolutie van Antwerpen in zowel de tweede helft van de negentiende- als de gehele twintigste eeuw. Op de verplaatste Koninklijke poort en de resten van de burcht na heeft Antwerpen al haar omwallingen en stadspoorten verloren. Maar met deze grenspaaltjes kan de grootste stad van Vlaanderen toch nog uitpakken met het kleinste militair erfgoed!


Foto-inventaris van de bewaarde grenspalen van de Brialmontomwalling (toestand september 2012):
 

 
Afbeelding 6_1 (links): Desguinlei 16 / Afbeelding 6_2 (rechts): Desguinlei 20
Afbeelding 6_3 (links): Desguinlei 74 / Afbeelding 6_4 (rechts): Desguinlei 86-88

Afbeelding 6_5 (links): Uitbreidingstraat 296 / Afbeelding 6_6 (rechts): Uitbreidingstraat 534

Afbeelding 6_7 (links): Uitbreidingstraat 546 / Afbeelding 6_8 (rechts): Uitbreidingstraat - Gulden Vliesstraat

 

Noten:

[1] Open Monumentendag 2011 Conflict (Antwerpen 2011), p. 20.
[2] ‘Antwerpen in de 20e eeuw - De Ring’, in: Waar is de tijd, deel 36 (Zwolle 1999), p. 877.
[3] De afkorting Bne  staat voor 'borne', Frans voor grenspaal..
 

Galerij afbeeldingen (klik op foto om te openen)

(Gepubliceerd door Tim Bisschops. De auteur - zie boven - is verantwoordelijk voor de inhoud van zijn artikel)