Antwerpen verliest binnenkort het kenmerkende beeld dat men te zien krijgt bij het binnenrijden van de kernstad vanuit het noordoosten via de Ingenieur Menneslaan. In het weekend van 17-18 augustus 2012 start namelijk de sloop van de vijfentachtig jaar oude spoorwegbrug over de IJzerlaan. Deze werken vormen een onderdeel van het Masterplan 2020 van de Vlaamse regering en zijn nodig om de vaargeul van het Albertkanaal te kunnen verbreden..
 

---

De BAM & co. op ’t verkeerde spoor: de sloop van de spoorwegbrug over de IJzerlaan

 

Auteur: Jerry Driesen
Publicatie: 11/08/2012

 

Antwerpen verliest binnenkort het kenmerkende beeld dat men te zien krijgt bij het binnenrijden van de kernstad vanuit het noordoosten via de Ingenieur Menneslaan. In het weekend van 17-18 augustus 2012 start namelijk de sloop van de vijfentachtig jaar oude spoorwegbrug over de IJzerlaan. Deze werken vormen een onderdeel van het Masterplan 2020 van de Vlaamse regering en zijn nodig om de vaargeul van het Albertkanaal te kunnen verbreden tot 63 meter. Een gelijkaardige brug, de zogenaamde België-Holland-spoorwegbrug, over het Albertkanaal werd een tijdje terug al gesloopt en zal vervangen worden door een hogere brug die een vrije doorvaart tot een hoogte van ca. 9 meter moet toelaten. De werken zijn een samenwerking tussen de Beheersmaatschappij Antwerpen Mobiel (BAM), Infrabel en de nv De Scheepvaart. [1]

Het is echter de vraag in hoeverre het vervangen van de oude brug over de IJzerlaan écht noodzakelijk is in functie van een nieuwe brug over het Albertkanaal? Toegegeven, door jarenlange verwaarlozing (wie kan zich de laatste schilderbeurt nog herinneren?) is de monumentale constructie veel van haar glans kwijtgeraakt. Maar met de sloop gaat onherroepelijk een beeldbepalend en voor de wijk Dam karakteristiek industrieel-archeologisch kunstwerk verloren. Een kunstwerk met een boeiende historie bovendien.

De spoorwegbrug is een van de laatste grote landschapselementen die herinneren aan het tracé van de Kempische vaart; de negentiende-eeuwse (1853) voorloper van het Albertkanaal die in het midden van huidige IJzerlaan liep en uitmondde in het Asiadok. Het treinverkeer naar Nederland dwarste al sinds 1854 op deze plaats de Kempische vaart via een gelijkgrondse draaibrug. Die gelijkgrondse spoorweg veroorzaakte heel wat tijdsverlies voor het scheepvaart- en wegverkeer. [2] Als verkeerstechnische oplossing werd daarom rond 1927 een verhoogde spoorwegberm aangebracht. De huidige stalen spoorbrug is een onderdeel van deze ingreep. De onderstaande prentbriefkaart toont aan dat de ‘vrye hoogte’ voor de scheepvaart op dat moment precies 5 meter en 16 centimeter bedroeg.

 
Afbeelding 1: De nog splinternieuwe spoorwegbrug over de Kempische vaart. De foto is in westelijke richting genomen ter hoogte van het nog bestaande pakhuis Le Globe (thans IJzerlaan 54-56). De brug overspande maar enkele jaren de Kempische vaart. De vaart werd gedempt omstreeks 1935. Afbeelding uit: Merksemse Nostalgie in Prentkaarten (Antwerpen-Merksem, 1992) p. 312

Afbeelding 2: Zicht op de spoorbrug in westelijke richting vanaf de vroegere Vaartdijk-Noord, vanaf 1920 IJzerstraat en sinds 1935, na het dempen van de Kempische vaart, IJzerlaan geheten. (Foto: Jerry Driesen 2012©)

De nieuwe constructie betrof een volledig met klinknagels geklonken stalen vakwerkbrug met een overspanning van 52 meter. Aan de bruggenhoofden zorgen enkele imposante scharnieropleggingen voor de opvang van de trillingen die de overrijdende treinen veroorzaken.

De bruggenhoofden zelf werden in een traditionele vormgeving opgetrokken uit baksteenmetselwerk en blauwe hardsteen. De blauwe hardsteen is aangewend voor de hoekkettingen, een hoge geprofileerde plint en als deksteen onder de scharnieropleggingen. Ook deze architecturaal minder spectaculaire, maar kwaliteitsvol uitgevoerde bruggenhoofden zullen binnenkort verdwijnen. In ruil zal men de omgeving nogmaals trakteren op troosteloos beton zoals dit al te ‘bewonderen’ valt bij de naastgelegen bruggenhoofden van de HST-spoorwegbrug.
 

 
Afbeelding 3: Twee van de imposante scharnieropleggingen op het zuidelijke bruggenhoofd en een deel van het overvloedig van klinknagels voorziene stalen vakwerk van de brug. Vandaag nog markant industrieelarcheologisch erfgoed, binnen enkele weken oud ijzer voor de schroothoop. (Foto: Jerry Driesen 2012 ©)

Afbeelding 3: Links het kwalitatieve en esthetisch verzorgde metselwerk van het zuidelijke bruggenhoofd uit 1927, rechts het troosteloze beton van het zuidelijke bruggenhoofd van de enkele jaren geleden gebouwde HST-spoorwegbrug. Een voorafspiegeling van hoe ook het linker deel er binnen enkele jaren zal uitzien? Een opvallende vaststelling is hier wel dat graffitispuiters, in tegenstelling tot bepaalde spoorwegingenieurs, wel het onderscheid kunnen maken tussen een constructie die de leefomgeving positief beïnvloedt en één die er zich niets van aantrekt. (Foto: Jerry Driesen 2012 ©)

Tussen de spoorwegbruggen van de IJzerlaan en het Albertkanaal ligt nog een derde spoorwegbrug, of correcter een spoorwegviaduct, die eveneens deel uitmaakt van de verhoogde spoorwegbedding uit 1927. Het is de viaduct van de Merksemsestraat. Deze nu wat vergeten en geïsoleerde straat was tot tijdens het interbellum één van de noordelijke toegangswegen tot de binnen de Brialmontomwalling gelegen kernstad. Die toegang geschiedde via de Bredapoort; een doorgang in de omwalling die net als de Schijnpoort en de Ekersepoort nooit letterlijk een poort was. Ook de tramverbinding tussen de Varkensmarkt en de Oude Bareel liep vele jaren langs de Merksemsestraat.

Afbeelding 5: De oostzijde van de spoorwegviaduct over de Merksemsestraat. (Foto: Jerry Driesen 2012 ©)

Ook deze korfboogvormige viaduct is opgetrokken uit baksteenmetselwerk met constructief en decoratief gebruik van blauwe hardsteen voor bepaalde onderdelen. Opmerkelijk zijn de steunberen waarvan de bekroningen zijn uitgevoerd in een soort van gestileerde art nouveau waarin al de polsslag van de art-deco voelbaar wordt. De repetitieve metalen borstweringen vertonen eenzelfde karakter. Vermeldenswaardig is dat verschillende woningen in de Merksemsestraat een vergelijkbare spaarzame, eclectische en gestileerde art nouveau ornamentiek bezitten, vooral in het noordoostelijke deel van de straat. [3] Deze gebouwen vormen een passend stedenbouwkundig geheel met de spoorwegviaduct. Nochtans is geen enkel van deze gebouwen of de Merksemsestraat tout court ooit opgenomen in de inventaris van het cultuurbezit 3nc en bijgevolg ook niet op de actuele inventaris van het bouwkundig erfgoed van het agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse overheid. [4]

De viaduct van de Merksemsestraat zou volgens de communicatie van Infrabel en de BAM gelukkig niet gesloopt worden maar wel ‘gerenoveerd’. Er wordt wel nergens dieper ingegaan op wat deze ‘renovatie’ omvat.  Hopelijk is het te interpreteren als een vakkundige reiniging met maximaal behoud van de oorspronkelijke constructie? En hopelijk keren bij deze renovatie meteen de twee steunmuurtjes van de metalen borstwering terug die enkele jaren geleden werden weggenomen en vervangen door metalen hekwerk. We wachten af en genieten ondertussen nog heel even van de brute schoonheid van de spoorwegbrug over de IJzerlaan.

 
Afbeelding 6: Noordwestelijke steunbeer van de spoorwegviaduct over de Merksemsestraat. (Foto: Jerry Driesen 2012 ©)

 Afbeelding 7: Steunbeerbekroning in gestileerde art nouveau van de spoorwegviaduct aan de Merksemsestraat. (Foto: Jerry Driesen 2012 ©)

Afbeelding 8: Eén van de twee recent toegevoegde stukken metalen borstwering (de uitstulping) aan de oostzijde van de spoorwegviaduct van de Merksemsestraat. Hopelijk brengt men bij de renovatie opnieuw de gemetselde steunmuurtjes aan. (Foto: Jerry Driesen 2012 ©)

Afbeelding 9: De spoorwegviaduct aan de Merksemsestraat anno 1996, toen waren de steunmuurtjes van de borstwering nog intact. (Foto: Jerry Driesen 1996 ©)

Afbeelding 10: De nummers 41 tot 49 aan de noordoostelijke zijde van de Merksemsestraat. Een diverse en toch homogene aaneensluitende reeks huizen in een spaarzame, eclectische en gestileerde art nouveau ornamentiek die een mooi geheel vormt met de spoorwegviaduct in dezelfde straat. (Foto: Jerry Driesen 1996 ©)

Afbeelding 11: Art nouveau balkonnetje van Merksemsestraat nummer 47. (Foto: Jerry Driesen 1996 ©)

Noten:

[1] Meer informatie hierover op: http://www.antwerken.be/projects/spoorbruggen/news.aspx?84578e69-c30c-4b9f-9f0e-f9b7665d8b0f en http://www.infrabel.be/nl/nieuws/infrabel-vernieuwt-de-spoorbruggen-over-het-albertkanaal (links geldig op 11/08/2012).
[2] Door de toenemende industrialisatie en zeker sinds de ingebruikname van het Groot Dok (1874), het Klein Dok (1876) en het Lobroek- of Noordschippersdok (1878).
[3] De nummers 39 tot 49 vormen zo een relatief goed bewaarde aaneensluitende reeks.
[4] S. Van Aerschot - Van Haeverbeeck (red.), Bouwen door de eeuwen heen. Inventaris van het cultuurbezit in België. Architectuur. Deel 3nc. Stad Antwerpen (Turnhout, 1989)

 

Galerij afbeeldingen (klik op foto om te openen)

Bekijk ook de foto's van de spoorwegbruggen over de IJzerlaan en het Albertkanaal,
genomen door AVBG-lid Frederik Janssens (© Frederik Janssens) 

(Gepubliceerd door Tim Bisschops. De auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van zijn artikel)