Archief online artikels
Onze online-artikels vervangen sinds mei 2012 de bijdragen in het Infoblad dat driemaandelijks verscheen. De AVBG wil zo sneller op de actualiteit inspelen en tegelijk een nog ruimer publiek bereiken.
Aan de Oudesteenweg 38 staat een bescheiden voormalig winkelhuis dat tot enkele weken geleden tot één van de best bewaarde gebouwen van dit type in Antwerpen Noord (2060) kon gerekend worden. De bijzonder goed bewaarde honderdenzes jaar oude pareltjes van uitstalramen verdwenen enkele weken geleden spoorloos uit het straatbeeld en zijn ondertussen vervangen door kunststofschrijnwerk van het laagste allooi.
“Het Noord” verliest alweer een blikvanger. Vernieling van een negentiende-eeuwse gevel met art nouveau winkelpui aan de Oudesteenweg.
Auteur: Jerry Driesen
Publicatie: 05/08/2012
Aan de Oudesteenweg 38 staat een bescheiden voormalig winkelhuis dat tot enkele weken geleden tot één van de best bewaarde gebouwen van dit type in Antwerpen Noord (2060) kon gerekend worden. Het huis werd in de tweede helft van de negentiende eeuw gebouwd op de zuidhoek met de Vliegenstraat, dus op de hoek tegenover de oude herberg IN HET VLIEGENHUIS die de naam aan de Vliegenstraat gaf. [1]
In 1906 liet de toenmalige eigenaar Joseph Rothera enkele aanpassingswerken aan het huis nr. 38 uitvoeren. [2] De negentiende-eeuwse bovengevel met verdiepte panelen in het fries en de opmerkelijke hoekketting in pleisterwerk bleef hierbij ongemoeid, wel werden er naar de smaak van de tijd twee nieuwe vitrienen en een fransch dak (met mansardekamers) aangebracht. [3]
.
![]()
Afbeelding 1: Toevoeging van een Frans dak en twee nieuwe vitrines met winkeldeur anno 1906. Detail uit: SAA. Bouwdossier 1906#1112 (Foto: Jerry Driesen, 2012).
De volledige winkelpui bleef enkel aan de zijde van de Oudesteenweg bewaard; aan de zijde van de Vliegenstraat werd de winkeldeur links naast de vitrine al dichtgemetseld in 1932. Dit gebeurde toen de eigenaar, nog steeds dhr. Joseph Rothera en nu wonende aan de Oudesteenweg 34, aanpassingen liet uitvoeren aan de zijde van de Vliegenstraat om er een garage te maken. [4]
![]()
Afbeelding 2: Aanpassingen aan de zijgevel langs de Vliegenstraat voor het creëren van een garage. Detail uit SAA. Bouwdossier 1932#41076, tekening van bouwmeester J. Delveaux. (Foto: Jerry Driesen, 2012)
De fraaie dakkapellen en de houten kroonlijst zijn nu (voorlopig?) nog aanwezig; hetzelfde kan helaas niet meer gezegd worden van de vitrines die uitgevoerd werden in een eclectische art nouveau vormgeving. [5] Zonder twijfel kwam dit schrijnwerk uit het eigen werkhuis van de eigenaar Rothera; hij was namelijk zaakvoerder van een met stoommachines aangedreven houtzagerij (scierie et raboterie à vapeur) eveneens gelegen aan de Oudesteenweg (nr.33).
De bijzonder goed bewaarde honderdenzes jaar oude pareltjes van uitstalramen verdwenen enkele weken geleden spoorloos uit het straatbeeld en zijn ondertussen vervangen door kunststofschrijnwerk van het laagste allooi.
![]()
Afbeelding 3_1 (links): De gaaf bewaarde art nouveau vitrine aan de zijde van de Vliegenstraat in het voorjaar van 2012. Afbeelding 3_2 (rechts): Dezelfde vitrine nu (zomer 2012) na ‘renovatie’ (Foto's: Jerry Driesen, 2012)
Maar niet enkel dit historisch schrijnwerk werd schandelijk vernietigd; ook de hele gevel is op een beschamende manier verknoeid. De authentieke gladde witte bepleistering, waardoor de nu eveneens verdwenen hoekketting extra geaccentueerd werd, is verwijderd en vervangen door een cementbezetting waarover thans een blauwgrijze verf aangebracht wordt.
Uiteraard is ook het oude (zinken of loden) Securitas Antverpia 1819 brandverzekeringsplaatje weggenomen, dat zich in de rechtse travee van de voorgevel onder het venster van de eerste verdieping bevond, en hoogstwaarschijnlijk samen met het schrijnwerk gedumpt in een containerpark.
![]()
Afbeelding 4_1 (links): De intacte houten winkelpui, helaas met gesloten rolluik, aan de voorgevel tijdens het voorjaar 2012. Ook nog intact waren de originele bepleistering, de fraaie hoekketting en de stucwerkprofileringen onder de vensterdorpels. Onder de vensteropening in de rechtse travee is ook het zinken brandverzekeringsplaatje Securitas Antverpia 1819 nog zichtbaar. Afbeelding 4_2 (rechts): De huidige toestand (24 juli 2012); een zoveelste triomf voor de wansmaak in Antwerpen Noord. (Foto's: Jerry Driesen, 2012)
Deze ingrepen zijn jammer genoeg exemplarisch voor een proces dat zich al jarenlang afspeelt in deze stad, maar nog het meest expliciet in de wijken Seefhoek, Stuivenberg, ’t Faboert en omgeving. Vooral langs de vroegere kleinhandelsassen Diepestraat, Lange Beeldekensstraat, Sint-Gummarusstraat, Offerandestraat, Handelstraat, enz. die tot in het midden van de twintigste eeuw een zo goed als aaneenschakeling van verzorgde houten winkelpuien vormden. Vanzelfsprekend werden er in de loop van de twintigste eeuw vele gemoderniseerd en aangepast naar een eigentijdse vormgeving. Maar tot voor kort kon men op verschillende plaatsen toch nog verschillende intacte exemplaren van rond de vorige eeuwwisseling aantreffen. Sinds de jaren negentig valt echter een schijnbaar onstuitbare opmars van smakeloos plastic schrijnwerk op te merken, wat ontegensprekelijk een bijzonder negatieve stempel drukt op de visuele kwaliteit van het straatbeeld in deze wijken. Ook bij de bovengevels langs deze winkelassen zijn een steeds verdergaande banalisering en verschraling vast te stellen, analoog aan het voorbeeld van de Oudesteenweg.
Gelukkig zijn er ook enkele witte raven in Antwerpen Noord die wel respectvol omgingen met dit weliswaar eenvoudige, maar typerende architecturale patrimonium van negentiende-eeuwse stadswijken. Vermeldenswaardig in dit opzicht zijn de gevel en pui van het pand Diepestraat 68 waar niet alleen het oude schrijnwerk intact gelaten werd, maar ook de brandverzekeringsplaatjes op de gevel en vooral het opschrift DRUKKERIJ bovenaan de winkelpui. Dit is een voor Antwerpen zeer uitzonderlijk overlevend voorbeeld van een opschrift volgens de Verre églomisé-techniek (zie ook bijlage). De vervaardiger is volgens de signatuur op de glasplaat L. Klaessen – Anvers. In de adresboeken stond hij destijds vermeld voor ‘peint. d’enseignes, dorure, lettres émaillées et réclames’, gevestigd in de Lombaardenvest nr. 58, en in 1911 had hij reeds telefoon! [6] Bij deze techniek werd op de achterzijde van een glasplaat een zwarte lak aangebracht waarbij dan de letters of figuren werden uitgespaard en waar dan vervolgens een vergulding op aangebracht werd. Het breekbare karakter van deze glasplaten droeg ongetwijfeld bij tot het zeer geringe aantal overlevende van dit type opschriften. [7]
![]()
Afbeelding 5_1 (links): Diepestraat 68, één van de weinige nog bestaande puien met een opschrift volgens de Verre-églomisé-techniek. Afbeelding 5_2 (rechts): Een kleine houten winkelpui uit 1908 aan de Geraniumstraat 6; een type dat ooit veelvuldig voorkwam in Antwerpen-Noord maar ondertussen zo goed als volledig uit het straatbeeld verdween. (Foto's: Jerry Driesen, 2012)
Een ander positief voorbeeld van een gerespecteerde eenvoudige winkelpui kan men zien aan de Geraniumstraat 6. Dit exemplaar van een zo goed als verdwenen type is twee jaar jonger dan de onlangs vernielde exemplaren aan de Oudesteenweg/Vliegenstraat; het werd in 1908 aangebracht voor de daar gevestigde bakkerij van bakker August De Wever.[8]
Vermeldenswaardig is dat geen van de drie hier aangehaalde gebouwen of hun winkelpuien opgenomen werden in de inventaris van het cultuurbezit 3nc en bijgevolg ook niet op de actuele inventaris van het bouwkundig erfgoed van het agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse overheid. [9] In dat deel 3nc uit 1989 is de oververtegenwoordiging van wat men grofweg de postcode 2018 ten opzichte van de postcode 2060 kan noemen, opvallend.[10] De pronkerige herenhuizen in de meer zuidelijke stadsdelen van de negentiende-eeuwse gordel werden in de snelinventaris toen duidelijk meer naar waarde geschat dat de meer bescheiden woningen en vooral de winkelhuizen in het noordelijke stadsgedeelte. Ze zijn inderdaad meestal van minder belang voor de architectuurgeschiedenis, maar door hun representativiteit voor het dagelijkse leven in die wijken vormen ze wel belangrijke materiële getuigen en valt hun erfgoedwaarde niet te loochenen. Gelet op het hoge aantal (ver)bouwactiviteiten in Antwerpen Noord, die maar al te vaak nefaste gevolgen hebben voor het bouwkundig erfgoed, is een herinventarisatie dààr (samen met de kernstad) meer dan voor welke andere stadswijk dan ook, prioritair te noemen wil men er de verdere afkalving van het historisch patrimonium enigszins tegengaan. Voor het mooie, beeldbepalende en tot voor kort bijzonder gave winkelhuis aan de Oudesteenweg is het jammer genoeg alweer te laat.
Bijlage:
Het merkwaardige art nouveau winkelhuis aan de Turnhoutsebaan 229 (district Borgerhout, foto's 1-5 infra) waarin ook nog Verre-églomisé glaspanelen aanwezig zijn. De vervaardiger hier was J. Goossens Rue Van Artevelde 10 e/v. Verder onderzoek naar de bouwgeschiedenis van het gebouw werd nog niet ondernomen; ook dit gebouw is niet opgenomen in de inventaris van het cultuurbezit en staat ook niet op de actuele inventaris van het bouwkundig erfgoed van het agentschap Onroerend Erfgoed van de Vlaamse overheid.
Een derde opschrift in Verre églomisé-techniek bestaat nog in de pui van Borzestraat 18 (foto's 6-7 infra), het duidde er de handelszaak van een glazenmaker - inlijster aan. Dit exemplaar is bijzonder goed geconserveerd, maar ontbreekt ook weer op de officiële inventarissen van het bouwkundig erfgoed. Momenteel is het paneel helaas amper zichtbaar door een overwoekerende gevelbeplanting. De vervaardiger was hier E. Olivier uit de Lombardenstraat 32.
Het feit dat de drie nog bewaarde voorbeelden elk afkomstig zijn van een andere producent in Antwerpen is een indicatie voor de toenmalige populariteit van dit procedé. Zonder twijfel was het een vrij dure techniek waarmee de 'betere' handelszaken zich wilden onderscheiden van de meer eenvoudige die zich moesten behelpen met enkel een schildering op de etala! ge of een houten uithangbord. Het is evenzeer een indicatie van de grote hoeveelheid van dergelijke glaspanelen die gedurende de twintigste eeuw al verdwenen uit het straatbeeld en uit winkelinterieurs. Een reden temeer om de schaarse overlevenden te koesteren!
Foto’s: Jerry Driesen 2012©
Turnhoutsebaan 229:
Borzestraat 18:
Noten:
[1] Deze naam en functie waren nog in gebruik anno 1870, gezien de aanhef in een bouwaanvraag uit dat jaar: Ik ondergeteekende Bruno Bruns Herbergier, wonende Oudensteenweg nr.38 in het Vliegenhuis. Bron: SAA. Bouwdossier 1870#266
[2] Joseph Rothera was zaakvoerder van de firma Rothera et Cie die haar werkhuis had aan de Oudesteenweg 33. Hij woonde met zijn echtgenote aan de Sint-Gummarusstraat 2; dit is de stedelijke kleuterschool nr. 10 waarvan mevrouw Rothera directrice was.
[3] SAA. Bouwdossier 1906#1112
[4] SAA. Bouwdossier 1932#41076
[5] De werken werden uitgevoerd door de aannemers J. Vollemans en N. Van der Heijden; hun zaak was eveneens gehuisvest aan de Oudesteenweg in nr. 23.
[6] Livre d’Adresses d’Anvers. Editions Ratincx Frères 1911 (Antwerpen, 1911) p. 367.
[7] Een tweede, maar verwaarloosd, Antwerps voorbeeld van deze techniek is te vinden in de pui van het vroegere handelspand IN DE PLOEG aan de Turnhoutsebaan 229 (district Borgerhout). De opschriften in een art nouveau lettertype zijn er verdeeld over zes glaspanelen (2x drie aaneensluitende) en luidden bovenaan MAGAZIJN VAN / IJZERWERK " IN / DE PLOEG ͈" en onderaan GEREEDSCHAPPEN / BOUWARTIKELEN / KEUKENGERIEF. Ook hierop is (tweemaal) een signatuur aangebracht, de vervaardiger was J. Goossens Rue Van Artevelde 10 e/v.
[8] SAA. Bouwdossier 1908#431
[9] S. Van Aerschot - Van Haeverbeeck (red.), Bouwen door de eeuwen heen. Inventaris van het cultuurbezit in België. Architectuur. Deel 3nc. Stad Antwerpen (Turnhout, 1989)
[10] Zo kregen van heel de Diepestraat slechts twee gebouwen een vermelding en dan nog enkel onder de straatbeschrijving (p. 124). Het gevolg hiervan is dat ook deze twee gebouwen niet opgenomen werden in de huidige digitale inventaris. De Geraniumstraat kreeg zelfs als straat geen vermelding, noch in het boekdeel noch in de digitale inventaris.
Galerij afbeeldingen (klik op foto om te openen)
|
(Gepubliceerd door Tim Bisschops. De auteur is verantwoordelijk voor de inhoud van zijn artikel)